“Het ergste moment in mijn leven was geen keerpunt, maar slechts een korte adempauze”, schrijft Malala Yousafzai

Op 9 oktober 2012, kort na schooltijd, maakte een terrorist van de Pakistaanse Taliban een 15-jarig schoolmeisje tot een icoon. Hij sprong via de open achterklep in een schoolbus, die eigenlijk een oude vrachtwagen was. De schoolmeisjes zaten op lange banken zonder rugleuning. Er waren geen ramen.

“Wie is Malala?” roept de man met de baard en het pistool in het halfduister.

De vraag bleef Malala Yousafzai, de jongste Nobelprijswinnaar tot nu toe, meer dan tien jaar achtervolgen. Omdat het het einde van haar oude leven en het begin van een nieuw leven markeerde. Maar ook omdat iedereen, behalve zijzelf, er een antwoord op leek te hebben.

Ze schrijft hierover in haar onlangs gepubliceerde memoires, "Finding My Way". Het is de tweede autobiografie van de 28-jarige. In 2013, op 16-jarige leeftijd, schreef ze "I Am Malala", het gepolijste verhaal over de oorsprong van een jonge heldin. Een jaar later ontving Malala de Nobelprijs voor de Vrede voor haar activisme tegen de Taliban en voor onderwijs voor meisjes.

"Finding My Way" is rauwer dan het eerste boek, en ook eerlijker. Het biedt geen antwoorden, maar eerder een zoektocht vol ambivalentie en tekortkomingen. Dit is niet in de laatste plaats te danken aan Malala's onverschrokken portrettering van hoe diep zij, de feministische activiste, gevormd blijft door de islam en de cultuur van denigrerende meisjes en vrouwen.

Terug naar 2012. Malala en haar vader zijn al jaren een doorn in het oog van de Taliban in het Pakistaanse district Swat. Ziauddin Yousafzai is docent en heeft een bloeiende school opgericht in Mingora, de grootste stad van het district, waar ook meisjes onderwijs krijgen. Sinds haar elfde spreekt Malala samen met haar vader publiekelijk over haar plezier in leren en het belang van onderwijs – vooral voor onderdrukte meisjes en vrouwen in moslimgemeenschappen.

Toen de Taliban het district Swat in Pakistan binnenvielen, waarschuwde Yousafzai hen hevig. Hij zorgde er ook voor dat zijn dochter onder een pseudoniem werd geplaatst als tienerblogger bij BBC Urdu. Op 3 januari 2009 schreef Malala daar: "Ik aarzel om naar school te gaan, omdat de Taliban een decreet hebben uitgevaardigd dat alle meisjes verbiedt naar school te gaan. Van de 27 leerlingen waren er vandaag slechts 11 aanwezig."

In 2012 waren vader en dochter lokale activisten voor onderwijs en gelijkheid, met een bereik tot buiten de grenzen van Pakistan. Vooral westerse landen nodigden hen regelmatig uit om te spreken. De Taliban probeerden hun succes te dwarsbomen met doodsbedreigingen. Maar de familie maakte zich vooral zorgen om de vader. Niemand wilde geloven dat de islamisten een schoolmeisje kwaad zouden doen.

Dan stapt een bebaarde Talibanman in de schoolbus en schiet Malala in het hoofd. De kogel schampt haar linkeroog, verbrijzelt haar schedel, breekt haar kaak, snijdt een grote aangezichtszenuw door en scheurt haar trommelvlies.

Terwijl Malala, bebloed, op de schoot van haar beste vriendin in elkaar zakt, springt de terrorist uit de bus en verdwijnt. Hij denkt dat hij de jonge activiste heeft vermoord. In plaats daarvan heeft hij haar onsterfelijk gemaakt.

Tien dagen na de aanval ontwaakte Malala uit een coma in een vreemd land: omdat haar verwondingen zo ernstig waren, was ze per vliegtuig naar een ziekenhuis in Birmingham, Engeland, gebracht. Toen de verpleegster een mand vol brieven en ansichtkaarten van over de hele wereld naar haar ziekenhuisbed bracht, besefte Malala dat de hele wereld nu wist wie ze was.

Malala kan nauwelijks meer rechtop zitten. Ze geeft interviews en spreekt binnenkort bij ngo's en VN-organisaties over onderwijs voor meisjes. Ze gelooft dat Allah haar hiervoor heeft gered. En ze heeft het geld nodig – haar ouders en twee jongere broers in Engeland leven van Malala's inkomen. Een permanente terugkeer naar Pakistan zou te gevaarlijk zijn; Malala staat tot op de dag van vandaag onder politiebescherming.

Ze ontmoet de koningin en verschillende staatshoofden, waaronder Barack Obama en Jacinda Ardern. Voetballer David Beckham wil een selfie met haar maken, net als prins Harry, en talkshowhost Oprah Winfrey nodigt haar meerdere keren uit.

Op haar school in Birmingham is Malala echter geen ster, maar een curiositeit. De uitgesproken leerling uit Pakistan, die daar altijd omringd is door een groep vrienden, is stil in Engeland en zit tijdens de lunch alleen in de kantine. Ze hoort er niet bij, schaamt zich voor haar misvormde gezicht, haar accent en de traditionele kleding die haar moeder haar dwingt te dragen.

Als ze wordt toegelaten tot de Universiteit van Oxford, betekent dat niet alleen een carrièresprong voor Malala, maar ook een bevrijding. In plaats van de shalwar kameez, de traditionele Pashtun-kleding die haar moeder voor haar koopt, draagt ​​ze een spijkerbroek en een T-shirt. Ze wil eindelijk opgaan in de massa, erbij horen, in plaats van eruit gepikt te worden.

's Nachts beklimt zij, die nooit alleen mag zijn met een man die geen directe familie is, met een medestudent een klokkentoren en voelt zich vrij. Wanneer ze tijdens het karten tegen een muur botst, controleren haar bodyguards kort haar vitale functies, waarna Malala zich weer integreert in het studentenleven. Maar het lukt haar niet om zich er helemaal in te verdiepen.

Soms werd ik overmand door schuldgevoelens, gewoon omdat ik plezier had. Ik zei tegen mezelf dat ik mijn tijd verspilde en mijn missie verwaarloosde. Ik dacht aan meisjes die ik in Pakistan kende, of aan de meisjes die ik had ontmoet tijdens mijn reizen in vluchtelingenkampen over de hele wereld. Waarom zou ik hier zijn als zij er niet waren?

Desondanks danst ze aarzelend met haar nieuwe vriendinnen op een feestje – ze is dol op dansen, maar haar moeder heeft haar geleerd dat het voor vrouwen ten strengste verboden is om in het openbaar te dansen. Om een ​​schandaal te voorkomen, verbergt ze haar gezicht achter een grote zonnebril. Toch ontstaat er een schandaal.

Een foto van Malala in een spijkerbroek en een sjaal over haar donkere haar vindt zijn weg naar de pers. Honderden, voornamelijk Pakistaanse mannen, bestempelen haar als verraadster, slet en pornoster. Ze beschuldigen haar van afvalligheid en een schande voor Pakistan – vanwege de spijkerbroek, omdat haar haar zichtbaar is en omdat ze zonder mannelijke begeleider reisde. Al snel gaat de telefoon: het is Malala's moeder. Maar in plaats van haar dochter aan te moedigen, scheldt ze haar uit en vaardigt ze verboden uit.

Op deze dag leert Malala een belangrijke les: "Ik was al lang bereid concessies te doen aan patriarchale mannen, hun regels te volgen en mijn eigen behoeften op te offeren om meisjes te helpen", schrijft ze. "Ik zou de hele dag achter een podium kunnen staan ​​en de ergste misstanden door mannen aan de kaak stellen. Maar dat zou nooit de mediahype veroorzaken die het dragen van een spijkerbroek met zich meebrengt. Dus waarom zou ik mijn critici überhaupt proberen te paaien?" In tegenstelling tot haar moeder is haar vader het met zijn dochter eens.

Als ook westerse critici zich ermee gaan bemoeien, omdat ze het niet prettig vinden dat de moslim-Nobelprijswinnares een sjaal over haar hoofd draagt, beseft Malala dat ze altijd tussen werelden met zulke uiteenlopende eisen zal blijven bewegen, dat uiteindelijk alleen haar eigen oordeel overblijft.

Ze gaat met een vriendin naar een lingeriewinkel om een ​​bh te kopen en vindt het ongemakkelijke gevoel van haar lijfwachten amusant. Ze brengt te veel tijd door met haar vriendinnen, haalt slechte cijfers, belooft beter te presteren en belandt uiteindelijk toch in de bijles. Ze wordt verliefd op een onbereikbare knappe man en later op de jonge Pakistaanse cricketscheidsrechter Asser Malik.

Ze zou het liefst met hem samenwonen zonder met hem te trouwen. Ze wijst het huwelijk af; voor te veel vrouwen in haar thuisland is het een valstrik geworden, een vorm van geïnstitutionaliseerde onderdrukking. Malala weigert zich daarmee te associëren. Tegelijkertijd kan ze de diepgewortelde normen tegen een ongehuwd samenleven van man en vrouw niet overwinnen.

In 2021 trouwde ze uiteindelijk met Malik, tegen de wil van haar moeder in. In Pakistan worden liefdeshuwelijken nog steeds vaak afgekeurd. Hoewel Malik haar dochter gelukkig maakte, behoort hij niet tot de etnische groep Pashtun.

Op een avond in Oxford rookt Malala, omringd door vrienden, voor het eerst in haar leven een bong en krijgt ze een zware paniekaanval. Herinneringen aan de Talibanaanval en haar angsten komen weer boven en dreigen haar te verlammen. Wekenlang komt ze haar studentenhuis nauwelijks uit en kan ze haar schoolwerk niet bijhouden.

"In het Pasjtoe, mijn moedertaal, bestaat er geen woord voor 'angst'. Waar ik opgroeide, praatten mensen niet over hun geestelijke gezondheid. In Pakistan worden psychische problemen vaak genegeerd of gezien als een 'vloek van God'", schrijft Malala in haar memoires. Hulp zoeken is moeilijk voor haar. Het duurt maanden om aan zichzelf toe te geven dat de kogels van de Taliban niet alleen haar gehoor en gezicht hadden beschadigd, maar ook veel dieper waren doorgedrongen.

Tegenwoordig laait haar posttraumatische stressstoornis op, vooral als ze nieuws uit Afghanistan leest. "Afghanistan heeft mijn droom van de belofte van vooruitgang verbrijzeld. Voor het eerst besefte ik dat de wereld er niet klaar voor was om te vechten voor de rechten van vrouwen en meisjes. Het ergste moment in mijn leven was geen keerpunt, maar slechts een korte adempauze."

Slechts een paar pagina's verder krijgt ze hernieuwde hoop: "Als mensen een cultuur creëren, kunnen ze die ook veranderen." De beschrijving van de relatie tussen Malala en haar moeder laat echter zien hoe moeilijk dit is, zelfs op kleine schaal.

Terwijl de moeder – die als kind haar eigen schoolboeken verkocht omdat ze er als meisje geen zin in zag om te leren lezen en schrijven – haar twee jongere zoons verwent en hen veel vrijheid geeft, stelt ze strikte grenzen aan haar dochter. Wat haar voormalige buren in Mingora en haar familieleden vinden, is voor haar belangrijker dan wat haar dochter gelukkig maakt.

"Door de jaren heen had ik geleerd los te laten wat ze me verbood", schrijft Malala. Maar in plaats van haar moeder kritisch te confronteren, probeert ze haar gedrag herhaaldelijk te verklaren en te bagatelliseren, door het af te schilderen als een symptoom van een patriarchale samenleving.

"We waren duizenden kilometers verwijderd van dat leven, maar mijn moeder was nog steeds bang dat ik mijn 'eer' zou verliezen. En ik kon haar angst herleiden tot elke vrouw die we begraven hadden", schrijft Malala.

Vervolgens somt ze ze op: een tiener had te lang naar een jongen gestaard; haar familie vergiftigde haar om hun eigen eer te redden. Een vrouw werd gewurgd omdat ze haar gewelddadige echtgenoot had verlaten, een ander werd doodgeschoten omdat haar vader een foto van haar op Facebook zag. Een studente die met een man op de universiteit had gesproken, werd opgehangen, en vier vrouwen werden door familieleden vermoord omdat ze op een bruiloft hadden gedanst.

Dat Malala niet van haar moeder kan verwachten dat ze zich losmaakt van oude denkpatronen, laat zien hoe diep deze patronen ook bij haar geworteld zijn. Dat ze desondanks een heel ander, vrijer leven leidt, komt ook doordat haar vader, als man in een patriarchale maatschappij, het lot van zijn kinderen boven het hoofd van de moeder kon sturen. "Vraag niet wat ik voor mijn dochter heb gedaan, maar wat ik níét heb gedaan: ik heb haar vleugels niet gekortwiekt", citeert Malala haar eigen vader. Maar ze heeft helemaal zelfstandig leren vliegen.

Malala Yousafzai: Finding My Way. A Memoir. Vertaald uit het Engels door Elisabeth Liebl en Katrin Bosshardt. Droemer Knaur, München 2025. 352 pp., CHF 37,90.